Narodna skupština Kraljevine Srbije, 2. decembra 1898. godine u Nišu donela je Zakon o Državnoj arhivi i postavila temelje savremene arhivistike u Srbiji. Pet decenija kasnije, odlukom Ministarstva prosvete NR Srbije i rešenjem GNO Niš od 24. aprila 1948. godine osnovano je Arhivsko središte u Nišu.
Od tog trenutka arhiv postaje značajan vid prikupljanja i očuvanja zapisa prošlosti u vidu dokumenata, knjiga, fotografija, projekata, plakata. Kako kažu iz Arhiva, postao je jedna od najznačajnijih ustanova, gde je na poseban način sabrano iskustvo ranijih generacija koje, u ne maloj meri definiše sadašnjost i izgrađuje budućnost.
Od osnivanja do danas Arhiv je menjao naziv, organizaciju i teritorijalnu nadležnost, a arhivsko središte je počelo sa radom u zgradi niškog Učiteljskog doma, da bi 1949. godine bilo preseljeno u zgradu u niškoj Tvrđavi, gde se i danas nalazi.
„U depoima Istorijskog arhiva Niš čuva se preko 800 fondova, tj. 4000 dužnih metara arhivske građe, koja čini pokretno kulturno dobro i obuhvata sve oblasti društvenog života: upravu i javne službe, pravosuđe, prosvetu, privredu i bankarstvo, društveno-političke organizacije, verske ustanove, sportske organizacije, porodične i lične fondove, kao i specijalne zbirke“ – navode iz Arhiva.
Najstariji dokument koji se čuva u Istorijskom arhivu Niš je Bakrotisk iz 1737. godine, koji je ujedno i najbitniji izvor o austrijskom osvajanju Niša iste godine, a najdragocenija građa, kažu iz Arhiva datira iz XIX veka i svrstana je u 56 fondova od izuzetnog i velikog značaja.
„Arhiv poseduje i vredne zbirke. Ukupno ih ima sedam: zbirka fotografija, zbirka plakata, zbirka Varia i zbirka 77 rukopisnih hronika, biografija i autobiografija učesnika NOR-a. Iz bogatog bibliotečkog fonda koji obuhvata 13000 naslova, neophodno je izdvojiti 75 starih retkih knjiga nastalih u periodu od 1788. do 1867. godine. Najstariju među njima Basne Ezopove i drugih basnopisaca preveo je i priredio Dositej Obradović“ – dodaju iz Arhiva.
Danas, pored očuvanja prošlosti, Arhiv organizuje i mnoga predavanja iz istorije, obeležava značajne datume i događaje iz prošlosti, objavljuje članke u dnevnoj i stručnoj praksi, a od svog postojanja do danas priredio je preko 90 tematskih izložbi dokumenata, knjiga, fotografija i drugih eksponata.
M.T.