Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš osnovan je 25. marta 1966. godine kao samostalna i samoupravna radna organizacija za obavljanje delatnosti staranja o zaštiti nepokretnih kulturnih dobara na teritoriji sreza Niš i sreza Leskovac. Od samog osnivanja, glavna svrha Zavoda bila je hitno spašavanje najugroženijih kulturnih spomenika. Početkom 1967. godine Zavod počinje sa radom u stalnim prostorijama u Zgradi Univerziteta u Nišu.
Početkom XIX veka, s cvetanjem romantizma i napretkom istorijskih nauka, započele su prve inicijative za organizovanu zaštitu kulturnih spomenika u Srbiji. Naglasak se sve više stavljao na očuvanje prošlosti kao izvora za proučavanje nacionalne istorije. Knez Miloš Obrenović je naredio da se svaki pronalazak starina prijavi, a kasnije je Sovjet izdao naredbu za popis svih crkava i manastira širom Srbije.
„Međutim, naročito je značajna naredba o zabrani rušenja starih gradova i njihovih razvalina od 1844. godine. Originalna po svojoj sadržini i formi, ova naredba je prvi opšti pravni akt o zaštiti spomenika kulture u Srbiji u savremenom smislu i jedan od prvih akata te vrste u Evropi XIX veka. Akt o “zaštiti razvalina određenih razvalina i zamkova u Srbiji kao spomenika drevnosti“ donet je 22. februara 1844. godine, a izdao ga je knjaz Aleksandar Karađorđević u saglasnosti sa Sovjetom“ – navodi se u istorijatu Zavoda.
Od samog osnivanja, glavna svrha Zavoda u Nišu bila je hitno spašavanje najugroženijih kulturnih spomenika. To je postignuto preduzimanjem različitih akcija koje su obuhvatale restauraciju arhitekture, fresaka i intenziviranje sistematskog pregleda svih spomenika na teritoriji koja je bila pod nadležnošću Zavoda.
Prve godine rada Zavoda predstavljaju period stalnog angažovanja na poslovima zaštite nepokretnih kulturnih dobara, istraživanja i sistematskog proučavanja spomeničke baštine grada Niša i čitave jugoistočne Srbije.
„Sveobuhvatna istraživanja spomeničke baštine jugoistočne Srbije obavljana su od 1970. godine. Na području tri regiona, Niški, Južnomoravski i Zaječarski, evidentirano je preko 4.000 nepokretnih kulturnih dobara, a na više od 150 izvođeni su radovi na tehničkoj zaštiti“ – navode iz Zavoda.
Neki od zaštićenih spomenika kulture u Nišavskom okrugu su Vojna bolnica, Niška tvrđava, Bali-begova džamija, Saborni hram, Zavičajni muzej Aleksinac, Crkva u Ražnju. Tokom vremena, organizacija je razvila svoje aktivnosti i sada se bavi kompleksnim zadacima istraživanja, korišćenja, predstavljanja i zaštite kulturnih spomenika, prostornih kulturno-istorijskih celina, arheoloških lokaliteta i značajnih lokacija kao nepokretnih kulturnih dobara i njihovih zaštićenih područja.
M.T.